زوجین در زندگی مشترک در مقابل یکدیگر حقوق و تکالیفی دارند که می بایست نسبت به رعایت آنها اهتمام لازم را داشته باشند. زندگی مشترک زن و مرد اقتضائات و امکانات خاص خودش را می طلبد و شایسته است طرفین در این خصوص نسبت به حقوق و تکالیف خود و طرف مقابلشان آشنایی کافی را داشته باشند.
یکی از مواردی که در طول زندگی و حتی قبل از جاری شدن صیغه نکاح همواره مورد دقت و دقدقه زوجین است بحث جهیزیه می باشد. موضوعی که با توجه به شرایط اقتصادی و شرایط فرهنگی عصر حاضر مورد ساده ای به نظر نمیرسد. علاوه بر این مصادیق و اقلام جهیزیه نیز بسیار متنوع و متعدد است و بسته به هر مکان جغرافیایی که زوجین اهل آنجا می باشند مصادیق آن متفاوت است.
اما آنچه مورد بحث و موضوع این مقاله است مشخصا پاسخ به این سوال است که آیا زن تکلیفی به بردن جهیزیه به خانه شوهر دارد یاخیر؟ به عبارت دیگر می توان سوال را اینگونه مطرح نمود که: آیا فراهم کردن جهیزیه جزو تکالیف قانونی زن می باشد!؟ همانگونه که تمکین از شوهر همچنین سکونت در خانه ای که شوهر تهیه می کند جزو وظایف قانونی زن می باشد و قانون برای آن ضمانت اجرا در نظر گرفته است و زن را مکلف به رعایت آن دانسته است.
به نظر میرسد آنچه در عرف وجود دارد بیشتر تهیه جهیزیه را جزو وظایف (وظایف نانوشته) زن می دانند، و این زن است که معمولا اقلام جهیزیه را تهیه نموده و به خانه مرد می برد. در عصر حاضر با توجه به پیشرفت علم و تنوع امکانات رفاهی تهیه تمامی این اقلام شاید از توان مالی یک خانواده متوسط فراتر باشد و زن و خانواده ی او را در فراهم کردن این امکانات و وسایل با چالش مواجه کند.
ابتدا باید بین دو موضوع تفکیک قائل شد و آن این است که در زمینه جهیزیه قانون حکمفرماست یا آداب و رسوم زوجین و به تعبیر قانونگذار عرف؟ در پاسخ باید گفت که قانون در نگاه حقوقدانان از نظر الزام آور بودن به دو دسته قانون آمره و قانون تکمیلی تقسیم می شود. به طور خلاصه قانون آمره قانونی است که صد درصد الزام آور بوده و تحت هیچ شرایطی نمیتوان خلاف آن را انجام داد همچون قانون روابط موجر و مستاجر مصوب سال ۱۳۵۶، در مقابل قانون تکمیلی قانونی است که در صورتی که طرفین یک قرارداد توافق کنند می توانند خلاف آن قانون را اجراکنند.
در زمینه قوانین خانواده و قوائد آن، قانون اصل را بر آمره بودن گذاشته و توافق بر خلاف آنها را بی اعتبار دانسته به جز موارد استثنائی که از جمله آن همین تهیه جهیزیه است.
در خصوص جهیزیه ظاهرا نگاه قانون گذار آمره نبوده و در صورتی که زوجین توافق نمایند قانون هم همان توافق آنها را معتبر می داند. در جامعه ایرانی که از تنوع اقوام و ادیان و مذاهب برخوردار است بسته به مورد، عرف های گوناگون و حتی بعضا متفاوتی وجود دارد.
در مورد جهیزیه آنچه امروزه در بین افراد رایج است این است که زن جهیزیه را تهیه نموده و مرد به جز موارد استثنایی در این زمینه با تکلیف خاصی مواجه نیست. درجامعه ایرانی در بسیاری از قواعد خانواده آداب و رسوم نقش پر رنگی دارد. از آداب خاستگاری تا ازدواج و … ولی موضوعی که ذهن را به خود مشغول می سازد این است که چگونه علارغم اینکه قانون به نوعی تکلیف جهیزیه را معین کرده اما باز هم آنچه در عمل اجرا می شود خلاف قاعده ی قانونی است.
مطابق ماده ۱۱۰۶: در عقد دائم نفقه زن بر عهده شوهر است.
قانون با صراحت مقرر نموده شوهر می بایست نفقه زن را فراهم نماید و زن کوچکترین وظیفه ای برای تامین نیاز های مالی زندگی مشترک ندارد. نکته آنجاست که نفقه چیست و آیا جهیزیه هم جزو نفقه است یا خیر؟
نکته ای که در نگاه اول شاید به ذهن برسد این است که جهیزیه جزو نفقه نبوده و نفقه همان خوراک و پوشاک و مسکن است که مرد باید تهیه کند و در صورت عدم تهیه با ضمانت اجرای قانون روبه رو خواهد شد، لکن در این خصوص نیز قانون گذار تکلیف را مشخص کرده است به نحوی که در ماده: ۱۱۰۷ قانون مدنی بیان داشته:
نفقه عبارت است از همه ی نیاز های متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل، و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.
واضح است که مقنن تصریح کرده تهیه اثاث منزل که همان جهیزیه می باشد بر عهده شوهر است. حتی نکته جالبتر آنکه قانون گذار مصادیق نفقه را منحصر به موارد ذکر شده در ماده ۱۱۰۷ ندانسته و از عبارت ازقبیل استفاده نموده و این یعنی اینکه مصادیق نفقه می تواند خارج از موارد ذکر شده در این ماده باشد. حال که قانون گذار تهیه جهیزیه را تکلیف مرد دانسته پس چرا در عمل زن است که جهیزیه را تهیه می کند.
آنچه در قانون آمده بیان قاعده در زمان وقوع اختلاف است و برای رفع اختلاف بیان شده است لکن در زندگی مشترک که از جهات مختلف با قراردادها متفاوت است آنچه موجب دوام زندگی مشترک و استحکام آن است رعایت اخلاق در درجه اول و ازخود گذشتگی است و طبیعتا نمیتوان با قواعد و مقررات خشک و بدون روح قانون دوام زندگی مشترک را تضمین نمود، در مورد جهیزیه نیز این قاعده جریان دارد و باید قائل به این بود که تهیه جهیزیه از جانب زن در واقع لطفی است که در حق مرد میکند و برای دوام و شیرینی زندگی مشترک تلاش می نماید والا آن کسی که باید تمامی لوازم مورد نیاز زندگی مشترک را فراهم نماید مرد می باشد.
در پایان ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که موارد قانونی مصادیق جهیزیه شاید با آنچه توسط زن تهیه می شود متفاوت بوده و بسیاری از وسایل جنبه ضروری ندارد و در صورتی که کار به اختلاف زوجین رسیده و دادگاه زوج را مکلف به تهیه جهیزیه نماید، طبیعتا آنچه مورد نیاز و ضروری برای زندگی می باشد، در حکم دادگاه ذکر خواهد شد. و موارد غیر ضرور جزو جهیزیه محسوب نخواهد شد.