مقدمه
در پرونده‌های ملکی، بسیاری از افراد با مشکلاتی نظیر تجاوز به ملک، جلوگیری از استفاده از حق یا ایجاد مزاحمت برای استفاده از ملک مواجه می‌شوند. قانونگذار برای حمایت از متصرف قانونی، سه دعوای اصلی تحت عنوان دعاوی تصرف پیش‌بینی کرده است که عبارتند از:
۱. تصرف عدوانی
۲. مزاحمت از حق
۳. ممانعت از حق
در این مقاله به بررسی دقیق مفهوم، ارکان، تفاوت‌ها، و نکات عملی این سه دعوا پرداخته‌ایم تا شما بتوانید مسیر قانونی مناسبی را برای احقاق حق خود انتخاب کنید.
۱. دعوای تصرف عدوانی
تعریف
تصرف عدوانی زمانی رخ می‌دهد که شخصی بدون رضایت و بدون حکم قانونی، ملکی را که در تصرف شخص دیگری بوده، به زور و بدون مجوز تصرف کند.
ارکان دعوای تصرف عدوانی
-
سبق تصرف خواهان:
خواهان باید ثابت کند که ملک قبل از خوانده در تصرف او بوده است. -
لحوق تصرف خوانده:
خوانده پس از خواهان ملک را تصرف کرده است. -
عدوانی بودن تصرف:
تصرف خوانده بدون رضایت، قرارداد یا حکم قضایی باشد.
نکات کاربردی
✅ مالک بودن در این دعوا شرط نیست؛ حتی مستأجر یا بهره‌بردار نیز می‌تواند اقامه دعوا کند.
✅ به اسناد رسمی نیازی نیست، استشهاد محلی، قبوض پرداختی و شهادت شهود مؤثر هستند.
✅ رسیدگی در دادگاه صلح خارج از نوبت انجام می‌شود.
۲. دعوای مزاحمت
تعریف
مزاحمت از حق زمانی اتفاق می‌افتد که شخصی بدون تصرف کامل ملک، اما با اعمالی نظیر ایجاد مانع یا مزاحمت، مانع بهره‌برداری مشروع متصرف از ملک شود.
ارکان دعوای مزاحمت
-
سبق تصرف خواهان:
خواهان باید در ملک دارای تصرف باشد. -
مزاحمت خوانده بدون تصرف:
خوانده به‌طور کامل ملک را تصرف نکرده اما مانع استفاده صحیح خواهان شده است. -
اخلال در انتفاع:
اقدامات خوانده باعث اخلال در استفاده متعارف از ملک شده باشد.
نکات کاربردی
✅ این دعوا مناسب حالتی است که مثلاً همسایه با ساخت دیوار یا گذاشتن وسیله مانع عبور شما از کوچه یا ملک خودتان شده باشد.
✅ تصویر برداری، شهادت شهود، گزارش پلیس و نظر کارشناس بسیار مؤثر هستند.
۳. دعوای ممانعت از حق
تعریف
ممانعت از حق زمانی است که شخصی بدون اینکه ملکی را تصرف کند، مانع استفاده قانونی دیگری از حق مشروعش (مانند حق عبور یا حق ارتفاق) شود.
ارکان دعوای ممانعت از حق
-
وجود حق مشروع برای خواهان:
مثلاً حق عبور از کوچه یا راه اختصاصی، یا حق استفاده از آب قنات یا چشمه. -
ممانعت خوانده از استفاده از آن حق:
خوانده اجازه نمی‌دهد خواهان از حق خود کمال بهره‌برداری را کند. -
استمرار مزاحمت یا ممانعت:
اقدامات خوانده به‌صورت مستمر و عامدانه ادامه دارد.
نکات کاربردی
✅ در این دعوا نیز نیازی به سند رسمی نیست.
✅ نقشه رسمی، اظهارات همسایگان و سابقه استفاده قبلی نقش مهمی در پیروزی دارد.
✅ دعوا هم در دادگاه صلح قابل طرح است.
📕 مواد قانونی مرتبط با دعاوی سه‌گانه تصرف
🔹 ۱. قانون آیین دادرسی مدنی
ماده ۱۵۸ – تعریف دعوای تصرف عدوانی:
دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را درخواست می‌نماید.
ماده ۱۵۹ – تعریف دعوای مزاحمت:
دعوای مزاحمت عبارت است از دعوایی که به موجب آن متصرف مال غیرمنقول درخواست جلوگیری از مزاحمت کسی را می‌نماید که نسبت به متصرفات او مزاحم است بدون آنکه مال را از تصرف متصرف خارج کرده باشد.
ماده ۱۶۰ – تعریف دعوای ممانعت از حق:
دعوای ممانعت از حق عبارت است از دعوایی که به موجب آن متصرف مال غیرمنقول درخواست جلوگیری از کسی را می‌نماید که مانع از استفاده متصرف از حق خود می‌شود، بدون آنکه مال را از تصرف متصرف خارج کرده باشد.
ماده ۱۶۱ – ضرورت سبق تصرف:
در دعاوی تصرف، سابقه تصرف خواهان باید مسلم باشد و برای اثبات آن دلیل ارائه شود.
ماده ۱۶۲ – رسیدگی خارج از نوبت:
دادگاه یا شورای حل اختلاف مکلف است به این دعاوی خارج از نوبت رسیدگی کند.
ماده ۱۶۳ – مهلت اقامه دعوی:
مرور زمان برای اقامه این دعاوی سه‌گانه مطرح نیست، اما هر چه سریع‌تر اقدام شود، امکان اثبات قوی‌تر خواهد بود.
🔹 ۲. قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)
ماده ۶۹۰ – جرم تصرف عدوانی و ممانعت از حق:
هر کس به وسیله صحنه‌سازی یا تهدید یا بدون مجوز قانونی، اقدام به تصرف عدوانی، ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در املاک غیرمنقول کند، به مجازات شش ماه تا دو سال حبس محکوم می‌شود.
🔸 در این ماده، تصرف عدوانی، مزاحمت، و ممانعت از حق جنبه کیفری نیز دارند و در صورتی که عمدی و با سوء نیت باشند، قابل شکایت کیفری هستند.
🔹 ۳. قانون مدنی
ماده ۳۰ – قاعده تسلط (قاعده لاضرر):
هر مالکی نسبت به مال خود حق همه‌گونه تصرف و انتفاع دارد، مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد.
ماده ۳۱ – حق انتفاع و تسلط مشروع:
هیچ‌کس نمی‌تواند مالک را از تصرف در مال خود منع کند، مگر با مجوز قانونی.
ماده ۱۲۳ – استفاده مشروع از ملک:
هر گونه مزاحمت برای استفاده از ملک دیگری، بدون دلیل قانونی، ممنوع است.
📌 جمع‌بندی:
| موضوع | ماده قانونی |
|---|---|
| تصرف عدوانی | ماده ۱۵۸ آیین دادرسی مدنی، ماده ۶۹۰ قانون مجازات |
| مزاحمت | ماده ۱۵۹ آیین دادرسی مدنی، ماده ۶۹۰ قانون مجازات |
| ممانعت از حق | ماده ۱۶۰ آیین دادرسی مدنی، ماده ۶۹۰ قانون مجازات |
| ارکان دعوا | ماده ۱۶۱ آیین دادرسی مدنی |
| فوریت در رسیدگی | ماده ۱۶۲ آیین دادرسی مدنی |
-
اگر شخصی ملک شما را به زور تصرف کرده → دعوای تصرف عدوانی
-
اگر کسی مانع استفاده شما از ملک شده بدون تصرف آن → دعوای مزاحمت
-
اگر کسی اجازه استفاده از یک حق قانونی مثل عبور را نمی‌دهد → دعوای ممانعت از حق
همه این دعاوی بدون نیاز به سند رسمی قابل طرح هستند و قانونگذار با هدف حمایت از متصرف قانونی و جلوگیری از خودسری این موارد را در قانون پیش‌بینی کرده است.
رزومه و اطلاعات تماس
علی شکرفروش
عضو مرکز وکلا، کارشناسان رسمی و مشاوران خانواده قوه قضائیه
📞 شماره تماس: 09366274391
📍 آدرس دفتر: لواسان، جنب میدان امام خمینی (ره)، ساختمان تجاری مسعود، دفتر وکالت برهان
✉️ برای مشاوره دقیق و حرفه‌ای در خصوص دعاوی ملکی با ما تماس بگیرید.
🌐 مراجعه حضوری تنها با تعیین وقت قبلی
