قراردادهای فرانچایز یکی از مهم ترین قراردادها در زمینه انتقال مالکیت فکری است. فقدان سابقه تقنینی در نظام حقوقی ایران، موجب ابهاماتی در خصوص ماهیت و اوصاف این قرارداد شده است. نظر به رواج قرارداد فرانچایز در گستره نظام های حقوقی داخلی و بین الملی و ضرورت تبیین ماهیت و چیستی این قرارداد در حقوق ایران ، مقاله حاضر تلاش میکند تا با تمسک به قواعد عمومی قراردادها و مقایسه آن ضمن مطالعات تطبیقی در حقوق انگلستان و نیز مطالعه مختصر حقوق ونزوئلا ضمن ارائه تصویر روشن از آن ، ماهیت و اوصاف خاص این نوع قرارداد را شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
در فرهنگ حقوقی فرانچایز عبارت است از «قراردادی است که به موجب آن ، صاحب نام و علامت تجاری حق انحصاری خود بر این دارایی را به منظور راه‌اندازی شبکه تجارت یا فروش کالا و خدمات در محدوده جغرافیایی معین به دیگری واگذار مینماید».
در راهنمای فرانچایز سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو)، نیز فرانچایز بدین گونه تعریف شده است : «قرارداد فرانچایز میتواند به عنوان توافقی که به موجب آن یک نفر (امتیاز دهنده : شخصی که دارای یک نظام تجاری خاص میباشد) در برابر مابه ازایی که اجازه میدهد تا شخص دیگری (امتیازگیرنده ) از این نظام مطابق با توصیفات امتیازدهنده برای استفاده از حقوق علایم تجاری و بعضا برخی دیگر از حقوق مالکیت فکری مربوط به امتیازدهنده, برای مدت زمانی مشخص که معمولا 5 سال است منعقد شود.
قرارداد فرانچایز و قرارداد خصوصی ماده ١٠ قانون مدنی با توجه به سازوکار پیچیده انعقاد معاملات فرانچایز و با وجود گروه های قراردادی متعدد مرتبط و غیر مرتبط با قراردادهای فرانچایز و با توجه به این که طرف های قرارداد، قصد مشترک بر متعهد نمودن خود در قالب های عقود معین در حقوق داخلی را ندارند، این معاملات با هیچ یک از قالب های حقوقی کشور هماهنگی کامل ندارد لذا در قالب قرارداد خصوصی منطبق بر ماده 10 ق.م قابل اجرا است.
مقدمه:
قرارداد فرانچایز که به قرارداد نشان سپاری نیز معروف است، امتیازات انحصاری یک کسب و کار را برای مدتی معین و در برابر هزینه‌ی مشخصی، به دریافت کننده آن اعطا میکند. بنابراین تعریفقرارداد فرانچایز در حقوق ایران، دارای سه عنصر اصلی است:
دهنده حق امتیاز یا فرانچایز دهنده (Franchisor)، به عنوان شخص یا شرکت دارنده امتیاز علایم تجاری و مدل کسب و کاری است؛
گیرنده حق امتیاز یا فرانچایز گیرنده (Franchisee)، به عنوان شخص یا شرکت دارنده فرانچایز که برای فروش محصول یا یک عملیات خدماتی، از حق امتیاز فرانچایز دهنده استفاده میکند؛
حق امتیاز (Royalty)، به عنوان مبلغی که در ازای اعطای حق امتیاز، از سوی امتیاز گیرنده به امتیاز دهنده پرداخت می‌شود. این مبلغ نیز میتواند مبلغی از سود حاصل از کسب و کار باشد.
لیکن با بررسی جوانب اقتصادی و حقوقی توافقنامه‌های فرانچایز در انگلستان نکات کلیدی ذیل قابل ارائه میباشد:
فرانچایز به عنوان یک نوع سازماندهی تجاری توصیف شده که به یکی از طرفین، یعنی صاحب شرکت (فرانچایزور)، امکان انتقال حق فروش کالاها/ محصولات/ خدمات شرکت به طرف دیگر (فرانچایزی) را با پرداخت هزینه میدهد. یکی از ویژگی‌های مهم فرانچایز کاهش ریسک‌های تجارت است بر اثر این قرارداد، فرانچایز دهنده باید علامت تجاری مخصوص کسب و کار خود را به فرانچایز گیرنده بدهد. در این راستا او موظف است که علامت تجاری را در محدوده جغرافیایی فرانچایز گیرنده ثبت کند تا علاوه بر مشروعیت فعالیت فرانچایز گیرنده، علامت تجاری از حمایت قانونی برخوردار شود.
فرانچایز دهنده در انواع قرارداد فرانچایز ، تعهد دارد که برای تحقق مطلوب هدف قرارداد، در راه اندازی کسب و کار به فرانچایز گیرنده کمک کند و آموزشهای لازم را به او بدهد. به بیانی دیگر، فرانچایز دهنده باید تمامی مواردی که سبب پیشرفت کسب و کار و موفقیت آن شده است را در اختیار فرانچایز گیرنده قرار دهد.
فرانچایز دهنده وظیفه دارد که در تامین مواد اولیه و تولید یا ارائه خدمات، دستورالعمل‌هایی را به فرانچایز گیرنده ارائه کند. به موجب این قرارداد، فرانچایز دهنده باید بر نحوه فعالیت فرانچایز گیرنده نظارت داشته باشد و محصولات یا خدمات ارائه شده توسط او را از لحاظ کیفی کنترل کند.
تعهدات فرانچایز گیرنده
در قرارداد فرانچایز ، فرانچایز گیرنده متعهد است که بر اساس تمامی استانداردهای ارائه شده توسط فرانچایز دهنده فعالیت کند. به بیانی دیگر او باید در خصوص طراحی دکوراسیون، نحوه ارائه خدمات، نوع مواد اولیه، نحوه آماده سازی، قیمت گذاری، استخدام پرسنل و سایر موارد مشابه، مطابق با چهارچوب‌های فرانچایز دهنده جلو رود. به این دلیل که فرانچایز گیرنده بر اساس اعتبار و شهرت کسب و کار فرانچایز دهنده درآمد زایی میکند. در این راستا، اگر فرانچایز گیرنده، طبق سیاست‌های صاحب حق امتیاز کار نکند، امکان دارد که به اعتبار کسب و کار مورد نظر و نماد تجاری آن خدشه وارد کند.
از سوی دیگر او موظف است که با فرانچایز دهنده، به گونه‌ای رقابت کند که موجب لطمه به منافع آن شود و مانع اعمال نظارت و کنترل فرانچایز دهنده نشود. نهایتا اینکه به موجب این قراراد، فرانچایز گیرنده وظیفه دارد که براساس مبلغ توافق شده در متن قرارداد ، مبلغی را به عنوان حق امتیاز (رویالتی) به فرانچایز دهنده بپردازد.
توسعه تاریخی فرانچایز در انگلستان
«تاریخچه فرانچایز در انگلستان از سیستم نواحی مختص به رستوران‌ها شروع شده و در دهه ۱۹۵۰ با جلب توجه بیشتر به رشد قابل توجهی رسیده است. دهه ۱۹۷۰ نوسانات اقتصادی و شکسته شدن شهرت فرانچایز به دلیل طرح‌های پیرامونی باعث تعطیلی فرانچایز در انگلستان شد. اما تا پایان دهه ۱۹۷۰، هشت برند داخلی بزرگ فرانچایز مجدداً ظاهر شدند و انجمن فرانچایز بریتانیا (BFA) تأسیس شد.
وضعیت فعلی فرانچایز در انگلستان: دهه‌ی اخیر شاهد رشد سریع فرانچایز در انگلستان بوده و حدود ۱۰۰۰ شبکه فرانچایز داخلی و خارجی در حوزه‌های مختلف اقتصاد در این کشور فعالیت می‌کنند. نتایج نظرسنجی صنعت فرانچایز BFA/NatWest نشان‌دهنده روندهای رشد قوی، سودآوری بالای فرانچایزی‌ها و مشارکت مثبت در اقتصاد بریتانیا هستند.
چارچوب حقوقی و مقررات در انگلیس: فرانچایز در انگلستان نسبت به سایر کشورهای اروپایی کمتر مورد تغییر قرار گرفته است. به جای یک قانون فرانچایز یکپارچه، این حوزه تحت نظارت کد اخلاق (کد BFA) قرار دارد که توسط انجمن فرانچایز بریتانیا اخذ شده و فرانچایزورها را تصدیق میکند.»[1]
شرایط و مقررات توافقنامه فرانچایز: در انگلستان هیچ تعهد حقوقی ملزمی برای افشای اطلاعات قبل از انعقاد توافقنامه فرانچایز وجود ندارد. کد BFA از فرانچایزورهای عضو خود می‌خواهد که به افراد فرانچایزی پتانسیل، اطلاعات جامع و دقیقی را در زمینه روابط فرانچایز ارائه دهند. [2]
تجار برای انجام مبادلات تجاری خود به دنبال استفاده از قالب های قراردادی مناسب و بهره گیری از قراردادهایی هستند که بیشترین سود ممکن را در کمترین زمان برای آنها به ارمغان آورد. بدیهی است که در چنین شرایطی هر قراردادی که بتواند آنان را به این هدف نزدیکتر سازد با اقبال بیشتری مواجه خواهد شد.
اعطا مجوز محدود (فرانچایز) به عنوان پروانه ای رسمی است که بوسیله آن مالک علامت تجاری با نام تجاری به دیگری اجازه فروش محصولات با عرضه خدمات را تحت آن نام یا علامت در مدتی معین و طبق نظارت امتیاز دهنده در مناطقی گسترده تر اهدا می کند. به عنوان مثال، یک کافه در سنگاپور، در ازای پرداخت مبلغی به باشگاه منچستر یونایتد انگلستان، از لوگوی این باشگاه و رنگ پیراهن آن بر روی فنجان ها و یا تزیینات فضای کافه استفاده می کند.
امروزه قرارداد فرانچایز به دلیل در پی داشتن مزایای فراوان برای طرفین قرارداد به عنوان یکی از اصلی ترین قالبهای قراردادی چه در سطح ملی و چه در عرصه بین المللی مورد استفاده قرار می گیرد.
مزایای استفاده از فرانچایز:
از جمله مزایایی که استفاده از این قراردادها برای فرانچایز دهنده در پی خواهد داشت میتوان به عدم نیاز به سرمایه گذاری مستقیم برای افتتاح واحدهای فروشگاهی برای صاحب امتیاز، رشد سریع زنجیره ای فرانچایز در مناطق مختلف، بهره مندی از اعتبار و حمایت صاحب برند برای ورود به بازار به نفع شرکت های کوچک و متوسط، استفاده از مدیریت یک نظام واحد از کانال صاحب برند و نیز افزایش شهرت و محبوبیت سیستم فرانچایز اشاره کرد.
همچنین استفاده از شهرت قبلی تثبیت شده که قبلا با موفقیت همراه بوده است را میتوان از جمله مهمترین فواید این قراردادها برای فرانچایز گیرنده دانست. (نجات زادگان، ۱۳۹۴، ۱۷)
فرانچایز یک روش و یک ابزار بازاریابی برای شرکت هاست که از طریق آن می توانند سهم بازار خود را به سرعت و با صرف هزینه کمتر توسعه دهند.
برای بسیاری از افرادی که مایل به سرمایه گذاری هستند ولی از تجربه یا تخصص کافی برخوردار نیستند خرید یک فرانچایز بهترین فرصت است. توجه کنید که فرانچایز مدلی امتحان شده از کسب و کار است و به همین دلیل ریسک کمی دارد. قراردادهای اعطاء مجوز محدود در اکثر کشورها از جمله آمریکا بیش از 35% و در اسپانیا بیش از ۱5% از قراردادها را به خود اختصاص داده است. (بیکر و دنت ۲۰۰۸، ۱۴۷)
امروزه تقریبا اکثر رستوران های معروف، هتل ها و فروشگاه های مختلفی که به صورت زنجیره ای هستند و در همه جا گسترده شده اند از این مدل تجاری پیروی می کنند. بسیاری از محصولاتی که ما مصرف می کنیم یا خدماتی که دریافت می داریم از جانب فرانچایزها ارائه میشوند. مک دونالد را به عنوان معروف ترین فرانچایز دنیا همه ما می شناسیم. فیلم مک دونالد به خوبی نشان دهنده رشد قراردادهای فرانچایز و رشد نجومی این برند است که به زیبایی به تصویر کشیده شده است. همچنین در کسب و کارهای کوچک فلافل نوید اهوازی با شروع شدن اولین شعبه آن در بابل و ثبت شرکت با مسئولیت محدود و تدوین قراردادهای فرانچایز به موفقیت چشم گیری رسید یا برند جان اسنک در اصفهان که حال در بسیاری از شهرهای ایران شعبه های موفق دارد و الگوی خود را مک دونالد قرارداده است .همچنین برند آیس پک از دیگر نمونه های قرارداد فرانچایز در ایران است.
مک دونالد مدل تجاری، علامت تجاری، مواد اولیه، آموزشهای لازم، تبلیغات و تجهیزات خود را در اختیار علاقمندان به راه اندازی شعب جدید قرار می دهد. از جمله برندهای معروف دنیا که با این مدل تجاری فعالیت می کنند میتوان به کی اف سی، استار باکس، برگر کینگ، پیتزا هات اشاره کرد همانطور که مشخص است این مدل کسب و کار در صنایع غذایی در دنیا بسیار بیشتر مورد توجه است.
تعریف فرانچایز از دیدگاه سازمان جهانی مالکیت معنوی و عناصر اصلی آن
این سازمان در کتاب راهنمای خود فرانچایز را این گونه تعریف میکند: «قراردادی است که به وسیله ی آن، شخصی (فرانچایز دهنده) که روشی ویژه برای پرداختن به تجارتی خاص را گسترش داده است، به فرد دیگری (فرانچایزگیرنده) اجازه می دهد که از این روش مطابق با دستورات وی و البته در مقابل پرداخت ما به ازا استفاده نماید. این رابطه ی قراردادی مستمر بوده و فرانچایزگیرنده در آن مطابق با معیارها و رویه های ایجاد شده و مورد نظارت فرانچایز دهنده و در عین حال با همکاری و حمایت مداوم او عمل می نماید. به بیان دقیقتر، قرارداد فرانچایز با سیستمی ارتباط پیدا می کند که فرانچایز دهنده اجازه بهره برداری از آن را به فرانچایزگیرنده می دهد. روش مورد بحث در واقع بسته ای است شامل: مجموعه ای از حقوق مالکیت فکری مرتبط به یک یا چند علامت تجاری، نام تجاری، علامت صنعتی، اختراعات و آثار مورد حمایت حقوق کپی رایت، به همراه دانش فنی و اسرار تجاری مرتبط، که به منظور فروش کالاها یا ارائه خدمات به سایر مصرف کنندگان باید مورد بهره برداری واقع شود.
به یاری تعریف فوق می توان عناصر اساسی در توصیف قرارداد فرانچایز را این گونه بر شمرد:
1- صدور اجازه ی بهره برداری از سیستم:
فرانچایز گیرنده در مقابل تعهد به پرداخت به ازا، اجازه ی بهره برداری از سیستم را بدست می آورد.
2- مستمر و متقابل بودن رابطه طبق قرارداد:
از این جهت در تعریف به مستمر بودن اشاره شده است که اصولا بسیاری از تعهدات طرفین قرارداد فرانچایز در بستر زمان تحقق پیدا می کند.برای مثال فرانچایز دهنده متعهد می شود همکاری مستمری برای ایجاد، مراقبت و حتی توسعه ی واحد تجاری فرانچایزگیرنده انجام دهد و در مقابل فرانچایزگیرنده متعهد است که حق امتیاز ناشی از بهره برداری از سیستم را در فواصل زمانی معین و به میزان بهره مندی از سیستم موضوع قرارداد به فرانچایز دهنده بپردازد.
3-حق صاحب امتیاز برای توصیف نحوه ی اشتغال به تجارت:
به موجب قرارداد، فرانچایز گیرنده توافق می کند دستورات صادره از سوی فرانچایز دهنده در ارتباط با شیوه ی اشتغال به تجارت را متابعت نماید. این دستورات ممکن است شامل کنترل کیفی، حفاظت از سیستم، محدودیتهای منطقه ای، جزئیات فنی و یا سایر مسائل مرتبط با حوزه ی فرانچایز باشد. (نجات زادگان، قراردادهای فرانچایز، ۱۳۹4).
دوره ها و شرایط پایان دادن به توافقنامه: دوره اعتبار توافقنامه به صورت قانونی مشخص نشده است، اما باید به اندازه کافی باشد تا فرانچایزی بتواند سرمایه اولیه خود را بازگرداند و سود کسب کند. حداکثر مدت مجاز قرارداد به میزان وجود تعدادی از مفاد محدود کننده رقابت وابسته است.
تمدید توافقنامه و پایان دادن به آن: توافقنامه فرانچایز ممکن است با رضایت متقابل طرفین تمدید شود. در صورتی که فرانچایزور ادامه همکاری را نخواهد، وی باید به دلیل مشخصی این تصمیم را ابلاغ کرده و به فرانچایزی امکان دهد تا مناسبات خود را مدیریت کند. در صورت تخلف از توافقنامه، امکان پایان دادن یا حتی پرداخت خسارت وجود دارد[3]
اجرای توافق نمایندگی در حقوق قراردادی
تعریف توافق نمایندگی در کسب و کار : این توافق به عنوان یک فعالیت رشدی در اندونزی توصیف شده و بر اساس اصل آزادی قرارداد صورت می‌گیرد. این توافق شامل اموری مانند انعطاف‌پذیری در اجرای کسب و کار، حقوق مالکیت فکری مانند نشان‌های تجاری و لوگوها، و دیگر عناصر است. در صورت عدم اجرای توافق، از طرفی ممکن است خسارت خواسته شود. همچنین عدم اجرای آن ممکن است ناشی از عدم تعهد (تخلف از قرارداد) یا قهری باشد.
به همین دلیل، در توافق باید تعادلی بین حقوق و تعهدات نماینده و فرانچایزر وجود داشته باشد.[4]
اهمیت فرانچایز در اقتصاد: فرانچایز به عنوان یکی از روش‌های محبوب تجارت در صنایع مختلف در دهه‌های اخیر، به رشد اقتصادی کمک کرده و وسیله‌ای مؤثر برای فروش کالاها و خدمات در کشورها شده است
توسعه تاریخی فرانچایز: مقاله به تاریخچه فرانچایز از قرون وسطی تا تأسیس انجمن بین‌المللی فرانچایز و ایجاد کد اخلاقی فرانچایز اروپا می‌پردازد. تعریف و انواع توافقنامه بین‌المللی فرانچایز: معرفی تعاریف مختلف برای توافقنامه بین‌المللی فرانچایز و انواع آن، از جمله توافقنامه مستقیم، شعبه یا شرکت تابعه، نمایندگی منطقه‌ای و همکاری مشترک.
شرایط ضروری توافقنامه بین‌المللی فرانچایز: شرایطی چون know-how، نام تجاری و علائم تجاری، محصولات و مناطق، پرداخت هزینه‌ها و حقوق، مدت اعتبار و تمدید قرارداد، مفاد رقابت و حل اختلافات، به عنوان عوامل اساسی در توافقنامه بین‌المللی فرانچایز مورد بررسی قرار می‌گیرند.
موارد حقوقی بین‌المللی: تحلیل تاثیر حقوق ملی و lex mercatoria بر توافقنامه بین‌المللی فرانچایز و نقدهای موجود در این زمینه
پیشنهادات برای افراد درگیر: توصیه به مشاوره با متخصصان برای نقشه‌برداری بهتر و تطبیق توافقنامه با نیازهای مشتریان
چالش‌ها و مسائلی که در مدل کسب و کار فرانچایز وجود دارند به عنوان یک بخش حیاتی و مهم مطرح میشوند. این چالش‌ها می‌توانند از جنبه‌های مختلفی نظیر حقوقی، اقتصادی، و مدیریتی به وجود آیند. بررسی این مسائل باعث می‌شود تا کارآفرینان و مدیران بتوانند با آگاهی بیشتری با مسائل روز مواجهه شده و راه‌حل‌های مناسبی ارائه دهند.
فرانچایزها باید با قوانین مختلف و متغیر هر منطقه‌ای که فعالیت می‌کنند، هماهنگ شوند. این امر میتواند چالش‌های حقوقی و قانونی را به همراه داشته باشد، از جمله نظارت بر استفاده از نشان تجاری، تعیین شرایط قراردادها و مسائل مالی [5]
تغییرات اقتصادی و فناورانه: فرانچایزها ممکن است با تغییرات اقتصادی مواجه شوند که میتواند تأثیرات زیادی بر دستاوردها و سودآوری آنها داشته باشد. به‌ویژه در دوران‌های متغیر، تطورات فناورانه نیز می‌توانند چالش‌هایی جدید ایجاد کنند
مدیریت موفق رابطه با فرانچایزها: یکی از جوانب حیاتی در مدل فرانچایز، مدیریت مؤثر روابط با فرانچایزها است. این میتواند مسئولیت‌ها و ارتباطات دوطرفه را تأمین کند. نقش موثر در این زمینه، تضمین تطابق بیشتر بین هدف‌ها و انتظارات فرانچایزدهنده و فرانچایزگیرنده میباشد.
تعهدات قانونی: فرانچایزها و فرانچایز‌گیرندگان باید در یک قرارداد حقوقی به هم پیوسته باشند که شرایط و جزئیات این همکاری را تعیین میکند. این قراردادها باید شرایط مالی، حقوق استفاده از نشان تجاری، تعهدات هر دو طرف، شرایط خاتمه، و نکات حساس دیگر را مشخص کنند.
حقوق نشان تجاری: یکی از جوانب حیاتی فرانچایزها، حق استفاده از نام تجاری و نشان تجاری است. قانونی بودن و اعتبار این حقوق برای جلب مشتریان و تضمین یکنواختی برند بسیار حائز اهمیت است. این موضوع نیازمند پیگیری دقیق از نظرات و تغییرات قوانین مالی و تجاری است.
تضمین موافقت‌نامه: در مدل فرانچایز، توجه به جزئیات تضمین‌نامه‌ها و موافقت‌نامه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اسناد باید به دقت تدوین شده و از نظر حقوقی کامل باشند تا هر دو طرف به تعهدات خود پایبند باشند و از سوءاستفاده‌های حقوقی جلوگیری شود
تغییرات قانونی و محلی: فرانچایزها باید همواره با تغییرات قانونی و مقررات محلی هر منطقه که در آن فعالیت می‌کنند، هماهنگ باشند. این امر نیازمند یک تیم حقوقی متخصص است که بتواند نظارت و تطابق مداوم را انجام دهد
جمع‌بندی: اطمینان از رعایت تمامی قوانین حقوقی مرتبط با این مدل کسب و کار، یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌ها برای استقرار و موفقیت آنهاست. فرانچایز اساسا یکی از بهترین روش های توسعه کسب و کار برای فرانچایزر ها و نیز مدلی برای پیشرفت و ترقی و موفقیت برای دریافت کنندگان فرانچایز و طرف مقابل قرارداد است. انعقاد قراردادهای حقوقی معتبر با نگاه همه جانبه به آنها میتواند عامل موثر در موفقیت این کسب و کارها قرارگیرد.
[1] ECONOMIC AND LEGAL ASPECTS OF THE FRANCHISE AGREEMENT IN THE UNITED KINGDOM مقاله با عنوان “اجرای توافق نمایندگی از منظر حقوق قراردادی” توسط لینا مائولیدیانا تدوین شده است و در “ژورنال بین‌المللی علوم اجتماعی و توسعه” منتشر شده است.
[2] ECONOMIC AND LEGAL ASPECTS OF THE FRANCHISE AGREEMENT IN THE UNITED KINGDOM مقاله با عنوان “اجرای توافق نمایندگی از منظر حقوق قراردادی” توسط لینا مائولیدیانا تدوین شده است و در “ژورنال بین‌المللی علوم اجتماعی و توسعه” منتشر شده است.
[3] . ECONOMIC AND LEGAL ASPECTS OF THE FRANCHISE AGREEMENT IN THE UNITED KINGDOM مقاله با عنوان “اجرای توافق نمایندگی از منظر حقوق قراردادی” توسط لینا مائولیدیانا تدوین شده است و در “ژورنال بین‌المللی علوم اجتماعی و توسعه” منتشر شده است.
[4] IMPLEMENTATION OF FRANCHISE AGREEMENT PERSPECTIVE IN CONTRACT LAW
[5] مقاله با عنوان: “بررسی جامعه‌شناسی فرانچایز: از مبانی تا چالش‌ها INTERNATIONAL FRANCHISE AGREEMENT