نفقه چیست و نفقه زن با نفقه خویشاوندان چه تفاوتی دارد…
در نگاهی کلی میتوان نفقه را نیازهای مادی متعارف افراد تعریف نمود. در مباحث خانواده نفقه از اهمیت زیادی برخوردار است و نمیتوان از اهمیت آن چشم پوشی نمود. افراد با توجه به موقعیت هایی که در جامعه دارند و نقش ایفا می نمایند نیاز های متعدد و متفاوتی دارند فرضا نوزادی که تازه متولد شده و یا کودکی که درسن مدرسه قرار گرفته و میبایست شروع به تحصیل کند یا خانم و آقایی که بالغ و عاقل بوده و ازدواج می نمایند همه و همه نیاز هایی دارند که باید تامین شود.
در جامعه ایرانی که مباحث خانوادگی در آن از اهمیت زیادی برخوردار است برای تامین نفقه افراد قواعد، مقررات و همچنین عرف های گوناگونی وجود دارد که البته عرف ها بسته به نقاط جغرافیایی مختلف بعضا با هم فرق دارد. در قانون مدنی ایران نسبت به نفقه احکام خاصی در نظر گرفته شده و افراد می بایست این احکام را رعایت کنند وگرنه با ضمانت اجراهایی که قانونگذار پیش بینی کرده مواجه خواهند شد.
قانونگذار نسبت به نفقه زوجه که شوهر مکلف به ایفاء آن است احکامی قاطع در نظر گرفته و زوج را مکلف به رعایت آن دانسته و حتی ضمانت اجرای کیفری نیز برای آن در نظر گرفته است و در صورت ترک انفاق با وجود استطاعت مالی حبس بیش از شش ماه تا دو سال را برای مرد پیش بینی کرده است. در زندگی مشترک که مدیریت آن با مرد می باشد، مرد مکلف است نفقه زن را بدون هیچ عذر و بهانه ای پرداخت نموده و در صورت عدم توانایی ابتدائا اجبار می شود و اگر با اجبار نیز نفقه پرداخت نشود قانون گذار علارغم اینکه اصولا زن نمی تواند طلاق بگیرد و طلاق حق مرد بوده و با اراده او محقق میشود، اما در این مورد این حق را برای زن در نظر گرفته است.
در مجموع نفقه از حیث افرادی که به آنان نفقه تعلق می گیرد به دو دسته تقسیم میشود
1- زوجه
2- اقارب (همان خویشاوندان)
1- زوجه همان همسر شرعی و قانونی یک مرد است که به واسطه عقد نکاح با مرد محرم شده و تشکیل خانواده داده است. البته این نکته را باید متذکر شد که نکاح در فقه شیعه وبه تبع در قانون مدنی خود بر دو نوع نکاح دائم و موقت است اما در فقه اهل سنت نکاح موقت باطل دانسته شده و عقد موقت وجود ندارد. در نکاح موقت که برای مدت معین واقع میشود و میتوان مدت آن را از کمترین مدت تا بیشترین مدت بسته به توافق طرفین مشخص کرد(مثلا یک ماه یا نود و نه سال)، بر خلاف نکاح دائم مرد تکلیفی به پرداخت نفقه ندارد، البته میتوان ضمن عقد شرط پرداخت نفقه را در آن ذکر کرد.
2- خویشاوندان که خود بر سه طبقه تقسیم می شوند عبارتند از: طبقه یک: فرزندان، نوه ها و پدر و مادر. طبقه دوم: برادر و خواهر ها، فرزندانشان و اجداد طبقه سوم: عمه ها، عموها، خاله ها و دایی ها و فرزندانشان.
مطابق قانون هر طبقه خود می تواندچند درجه داشته باشد و هر چه افراد درون یک طبقه دورتر شوند درجه آنان نیز دورتر می شود به عنوان مثال در طبقه اول که شامل اولاد و پدر و مادر است فرزند درجه اول ازطبقه یک می باشد نوه درجه دوم از طبقه اول،نتیجه درجه سه از طبقه اول و به همین شکل تا آخر….
قانونگدار در خصوص نفقه اقارب در ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی بیان داشته:
در روابط بین اقارب فقط اقارب در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی مکلف به انفاق یکدیگرند.
در نتیجه از نظر قانون یک فرد نسبت به پرداخت نفقه برادر خواهر و اعمام و اخوال خود تکلیفی ندارد اما سایر تفاوت های نفقه اقارب با نفقه زوجه چیست.؟؟
اولا: نفقه زن واجب مشروط است و در صورتی زن مستحق آن است که در تمکین مرد باشد و به تعبیر قانونگذار ناشزه نباشد
ثانیا: نفقه زن مطلق است و عبارت است از تمام نیاز های یک زن با توجه به شان و جایگاه خانوادگی اش.به نحوی که حتی اگر قبلا عادت به داشتن خدمتگزار داشته قانون شوهر را مکلف به گرفتن خدمتگزار برای وی دانسته، اما در خصوص نفقه اقارب صرفا پرداخت آنچه رفع نیازهای اساسی را میکند از جمله خوراک و پوشاک کافی است و اضافه برآن تکلیفی وجود ندارد.
ثالثا: پرداخت نفقه زن مشروط به توانایی مالی مرد یا ندار بودن زن نیست و تحت هر شرایطی مرد مکلف است نفقه را پرداخت کند و نمیتواند به بهانه معسر (عدم توانایی پرداخت دیون) بودن یا نیاز نداشتن زن به نفقه از زیر بار نفقه شانه خالی کند اما نفقه اقارب مشروط به این است که اولا نفقه دهنده توانایی مالی لازم را داشته باشد و ثانیا نفقه گیرنده هم نیاز به نفقه داشته باشد در نتیجه اگر فردی بیش از رفع نیاز های خودش مالی نداشته باشد تکلیفی به پرداخت نفقه پدر و مادرش ندارد همچنین در همین مثال اگر پدر و مادر فرد توانایی مالی داشته باشند و فرزند نیز توانایی مالی داشته باشد بازهم تکلیفی به پرداخت نفقه نیست
رابعا: نفقه زن جزو دیون ممتاز بوده و در صورتی که نفقه دهنده علاوه بر همسر که مطالبه نفقه کرده طلبکاران دیگری داشته باشد زن نسبت به سایر طلبکاران نسبت به نفقه خود حق تقدم دارد و ابتدا باید نفقه زن پرداخت شود اما نفقه خویشاوندان همچون سایر دیون عادی محسوب می شود.
خامسا: زن میتواند نفقه گذشته خود را نیز علاوه بر نفقه حال و آینده مطالبه کند اما سایر خویشاوندان تنها نسبت به نفقه حال و آینده می توانند مطالبه کنند و در صورتی که قبلا علارغم تکلیف به پرداخت نفقه شخص نفقه آنان را نپرداخته باشد خویشاوندان نمیتوانند اقامه دعوا کرده و نفقه معوقه را درخواست کنند.
نکته قابل توجه در خصوص نفقه اقارب این است که همچون طبقات ارث اگر در یک طبقه و درجه شخصی که نفقه را پرداخت کند وجود داشته باشد و توان پرداخت نفقه را داشته باشد درجه و یا طبقه دورتر تکلیفی به پرداخت نفقه ندارند، مثلا شخصی که هم پدر دارد و هم پدر بزرگ ابتدا باید از پدر مطالبه نفقه کند و در صورت عدم امکان نوبت به پدر بزرگ می رسد. علاوه بر این قانونگذار در ماده ۱۱۹۹ پیرامون نفقه فرزندان بیان داشته:
((نفقه اولاد بر عهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق به عهده اجداد پدری است با رعایت الاقرب فالاقرب. در صورت نبودن پدر و اجداد پدری و یا عدم قدرت آن‌ها نفقه بر عهده مادر است. هر گاه مادر هم زنده و یا قادر به انفاق نباشد با رعایت الاقرب فالاقرب به عهده اجداد و جدات مادری و جدات پدری واجب‌النفقه است و اگر چند نفر از اجداد و جدات مزبور از حیث درجه اقربیت مساوی باشند نفقه را باید به حصه متساوی تادیه کنند))
شاید این سوال به ذهن برسد که اگر اشخاصی که وظیفه پرداخت نفقه بر عهده آنان است بیش از یک نفر باشند چگونه باید پرداخت کنند؟ مثل فردی که چند فرزند دختر و پسر دارد و مستحق نفقه است، آیا پسرها به تنهایی باید بدهند؟ یا دخترها؟ یا هرکدام به اندازه سهم الارثی که از شخص مذکور میبرند؟؟
قانون گذار در این خصوص به روشنی پاسخی نداده اما باتوجه به اینکه در ذیل ماده ۱۱۹۹ در مورد نفقه فرزندان تصریح کرده در فرض تعدد خویشاوندانی که مکلف به پرداخت نفقه فرزند هستند باید خویشاوندان به صورت تساوی نفقه را بپردازند، می توان با وحدت ملاک از این قاعده و همچنین استناد به اصل عدم زیاده قائل به این بود که تمام افراد باید به صورت مساوی نفقه را بپردازند.