سوء نیت چیست و احراز آن در جرائم کیفری چگونه است
سوء نیت یا قصد مجرمانه از مباحث مطرح حقوق جزا میباشد که سعی داریم در این نوشتار به آن پرداخته و اهمیت آن را در احراز مجرمیت بیان کنیم
سوء نیت عبارت است از خواستن فعل یا ترک فعلی است که مخالف اوامر و نواهی قانون‌گذار باشد.
به عنوان مثال: اگر فاعل بداند مثلا مالی را که تحصیل کرده یا به او داده شده از راه سرقت تحصیل شده و با وجود علم قبول کند (قاعده اقدام)، یعنی میل و خواست او دقیقا بر فعلی قرار گرفته که قانونا جایز نیست، عامد به حساب می آید .
ماده ۶۶۲ قانون مجازات به این مطلب اشاره دارد که اراده و سوء‌نیت غیر از علم و آگاهی از موارد عنصر روانی جرم است.
در قوانین قضایی مترادف واژه ی “سوء نیت”، تحت عناوین سوء قصد و اراده به کار رفته است .
قانون گذار در موارد قانونی تعریف خاصی از سوء نیت بیان نکرده ولی در موارد مختلفی با تعابیر متنوعی مانند سوء نیت عام، سوء نیت خاص، عمد و قصد از آن نام برده شده است
اصولا فاکتور مهم در جرم ، اراده می باشد. لذا اراده در تمام جرائم اعم از عمدی و غیر عمدی حتی در جرائم اخلاقی نیز وجود دارد. اما آنچه مهم است این میباشد که میزان مجرم بر عنصر مادی در عنصر روانی چقدر بوده است اگر اراده و قصد مرتکب به فعل و نتیجه تعلق بگیرد قصد مجرمانه و سوء‌نیت خواهد شد و اما اگر اراده مرتکب تنها به فعل تعلق بگیرد و نتیجه مقصودش نباشد؛ خطای محض خواهد شد.
آیا اراده همان سوء نیت است؟
تفاوتی بین اراده و سوء‌نیت و یا حتی انگیزه در چیست؟
چه ارتباطی بین بین سوء نیت و اراده متصور است؟
سوء‌نیت و سوء‌قصد و عمد و اراده و در مواد مختلف قانون جزا به یک معنی که شامل قصد مجرمانه بوده بکار رفته است.
سوء نیت چیست؟
برای اینکه عنوان مجرمانه در باره یک فرد صدق کند ، علاوه بر عنصر مادی و قانونی جرم به عنصر معنوی آن نیز نیاز می باشد.
دلیل این مسئله این می باشد که در صورتی که یک فرد قصد و نیت واقعی برای انجام یا ترک فعلی را نداشته باشد، جرم بودن آن منتفی خواهد شد. قانون گذار به دلیل فقدان عنصر معنوی عمل ارتکابی حتی در جرائم مادی صرف نیز، وجود عنصر معنوی را شرط مجرمانه بودن فعل دانسته.
البته نکته ی مهمی که باید به آن توجه داشت این است که عناصر مادی و معنوی در عمل از یکدیگر قابل تفکیک نبوده و در صورتی که جرم در عنصر مادی مقید به نتیجه و در عنصر معنوی عمدی باشد، به طور قطع می توان گفت در آن جرم سوء نیت خاص شرط است و حتما باید قصد نتیجه ثابت شود. در غیر این صورت حتی با ارتکاب جرم و وقوع نتیجه نیز آن جرم به فرد مرتکب قابل انتساب نخواهد بود .
بنابر این اگر فرد حتی علم و اراده برای ارتکاب به جرم را داشته باشد اما نتیجه ی فعل را نخواسته باشد، شخص پاسخگوی نتیجه نمی باشد. در نتیجه اگر کسی سوء نیت تمام داشته ولی نتیجه ی فعل را نخواسته، آثار کیفری به او بار نمی شود. به این ترتیب صرف وقوع نتیجه پس از انجام فعل کافی نبوده و در صورتی جرم محقق می شود که نتیجه را هم خواستار باشد. اراده + قصد نتیجه
برای بررسی بیشتر سوء نیت و عدم احراز سوء نیت در پرونده های قضایی لازم است که به بررسی برخی از مفاهیم بپردازیم. درست است که مفهوم اراده در واقع به معنی خواستن می باشد. اما خواستن یک فعل، انفعال ذهنی بوده که به عنوان بخشی از عنصر معنوی شناخته می شود. در واقع باید توجه داشت که اراده به تنهایی جرم محسوب نشده و فقط در صورتی مورد بررسی قرار می گیرد که اراده با فعل و عمل همراه شود.
آنچه حائز اهمیت است، اراده ی آزاد است. نه متاثر از اکراه و اجبار
اراده ی آزاد باعث ایجاد مسئولیت می شود ولی در بررسی عنصر معنوی صرف ارادی بودن کافی بوده و منشأ اراده اهمیتی ندارد. نکته ی قابل توجه این است که ما تمامی اجزای عنصر معنوی را از روی رفتار می شناسیم و همچنین می دانیم که جرم بدون اراده محقق نخواهد شد به این دلیل که اراده پایه و اساس عنصر معنوی می باشد و در صورت فقدان اراده اثبات عنصر معنوی محال است .
با توجه به موارد فوق الذکر دانستیم که عنصر معنوی و روانی جزو ارکان اصلی ارتکاب به جرم می باشد و همچنین این عنصر قابل روئیت نمی باشد. بنابراین این سوال پیش می آید که باوجود تمامی این مسائل شیوه ی احراز سوء نیت و عنصر معنوی چگونه است؟
علم حقوق با تاسی از منافع فقهی من جمله نص صریح “لا تجسسوا” تفتیش ذهنی شخص مجرم را جائز ندانسته و همچنین ابزار ان را نیز ندارد، بنابراین تنها وسیله ای که در اختیار است، چگونگی رفتار شخص می باشد که از روی آن به وجود یاعدم وجود عنصر معنوی و در نهایت نوع عنصر معنوی پی برده می شود.
فلذاعدم احراز سوء نیت و یا احراز سوء نیت و عنصر معنوی تنها از طریق مطالعه و بررسی رفتار مرتکب میسر می شود. اما گاهی اقرار فرد مجرم به ارتکاب جرم باطل بوده در اینجادباید از روی رفتار فرد متوجه صحیح یا دروغ بودن اقرار او شد.
نکته ی قابل توجه این است که تعامل عنصر مادی و معنوی قابل تفکیک و جداسازی نبوده و در صورتی که بین این دو عنصر تفکیک صورت گیرد، جرمی صورت نگرفته است.
درتمام مواد قانونی در هر کدام به شیوه ای به صورت صریح یا ضمنی به عنصر معنوی، نیت و قصد اشاره شده است. به این ترتیب در روند بررسی پرونده های قضایی هرگز جرم، بدون عنصر معنوی پذیرفته نمی شود
در برخی از جرائم نیازی به وجود سوء نیت خاص نیست بلکه سوء نیت عام برای تحقق جرم مزتکب شده کفایت می کند.
به عنوان مثال می توان به این ماده ی قانون مجازات اسلامی اشاره کرد که “هر گونه اقدام برای خارج کردن اشیاء و وسایل خارجی مربوط به غیر با هر نیتی باشد جرم محسوب می شود”
بنابراین عنصر معنوی و سوء نیت پایه ی اصلی و بدون استثنایی در تمامی بخش های حقوق جزا می باشد. البته باید توجه داشت که در مسئولیت کیفری وجود عقل و سوء نیت لازم است اما در مسئولیت های مدنی عقل لازم نیست.
به عبارت دیگر در حقوق جزا ملاک، اراده ی فرد است و به این ترتیب اگر اعمال غیر ارادی به هر نتیجه ای منجر شوند جرم محسوب نمی شود. یعنی یک فرد دیوانه نمی تواند دارای عنصر معنوی باشد و به این ترتیب انجام جرم توسط او در بررسی پرونده فاقد عنصر معنوی می باشد
با مطالعه ی تاریخ در می یابیم که در گذشته موجودات به غیر از انسان نیز مجازات می شده اند اما با تکامل دانش بشر، انسان به عنوان مظهر شعور شناخه شد و پس ازآن فقط انسان را مجازات می کردند. نکته ی قابل توجه این است که هم انسان و هم حیوانات می توانند مرتکب جرم شوند اما چرا فقط انسان مجازات می شود.
دلیل این امر این است که انسان علاوه برعنصر مادی، به عنصر معنوی نیز برای ارتکاب به جرم نیاز دارد. به این ترتیب جرم به صرف انجام یک عمل و وقوع نتیجه قابل اطلاق نمی باشد و برای اینکه به عنوان جرم اثبات شود، باید عنصر معنوی آن نیز احراز شود. در غیر این صورت فرد با عدم احراز سوء نیت مواجه می شود.
بر اساس نوع عنصر معنوی انواع جرائم به پنج نوع تقسیم می شوند. این پنج نوع شامل موارد زیر می باشند.
1- عمدی
2- شبیه عمد
3- خطای همراه با تقصیر
4- خطای محض
5- مادی صرف
پاره ای از موارد علاوه بر سوء نیت خاص و یا سوء نیت عام جزء دیگری از عنصر معنوی مطرح می شود که انگیزه نام دارد. انگیزه به معنی دلیل اصلی و علت واقعی ارتکاب به جرم می باشد. به عبارت دیگر انگیزه شامل هدف نهایی از ارتکاب به جرم می باشد.
اگر چه انگیزه جزو اجزای اصلی تشکیل دهنده ی عنصر معنوی نیست، لذا صرف انگیزه کاربرد چندانی ندارد. به همین دلیل در صورتی که قانون گذار دانستن انگیزه را لازم بداند، باید به نحوی به آن تصریح کند.
در ماده ی 498 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات و مجازات های بازدارنده آمده است که هدف جانشینن انگیزه بوده و در نتیجه این جرم (جرائم ضد امنیت داخلی و خارجی) مقید به نتیجه نیست و نیازی به سوء نیت خاص نمی باشد.
لازم به بیان است که علم به موجودیت و وصف لازمه ی قطعی عمدی بودن یک فعل می باشد. به عبارت دیگر اشتباه یا جهل در موجودیت و یا وصف یا هردوی آن ها منجر به زوال عمدی بودن جرم می باشد. از طرفی اصل بر عمدی بودن جرائم می باشد.
قانون گذار در بسیاری از جرایم از واژه ی عمد استفاده نمی کند. زیرا در قانون اصل بر این قرار داشته که ارتکاب جرم در مصداق امری جرم می باشد.
وقتی در جرائم غیر عمدی وقتی از عنصر معنوی صحبت می کنیم، منظور همان خطای همراه با تقصیر است .
بر اساس قوانین مجازات اسلامی ،درصورتی که عمد و تقصیر در فعل فردی نباشد، وی مجرم محسوب نمی شود. یک انسان متعارف باید با عقل متعارف خود حوادث را پیش بینی کند. در صورت تقصیر، انتساب مجرمیت وی دور از ذهن نخواهد بود.
پیش تر اشاره کردیم در برخی از جرائم قانون گذار به عنصر معنوی جرم توجهی ندارد. البته باید توجه داشت که این به این معنی نمی باشد که در ارتکاب به این افعال عنصر معنوی دخالت ندارد، بلکه منظور این است که مجازات فرد مرتکب در جرم عمدی و غیر عمدی آن یکسان می باشد و فقط صرف انجام این اعمال با داشتن سوء نیت یا عدم احراز سوء نیت برای مجازات تعیین شده کافی می باشد.
به طور مثال فردی که یک چک بی محل را صادر می کند، بر اساس قوانین تصویب شده در مورد چک هیچ تفاوتی ندارد که فرد به دلیل بی احتیاطی و یا برای کلاهبرداری چک بی محل را صادر کرده است. در هر صورت باید مجازات صدور چک بی محل را متحمل شود و یا عبور از چراغ قرمز در هنگام رانندگی .
عبور از چراغ قرمز به هر دلیل عمدی یا غیر عمدی باشد تخلف محسوب شده و فرد باید جریمه ی آن را بپردازد. احراز سوء نیت یا عدم سوء نیت تاثیری بر جرم واقع شده ندارد.
نکته ی قابل توجه این است که در این جرائم نیز بدون استثنا عنصر معنوی حضور دارد ولی نوع عنصر معنوی در مجازات تعیین شده هیچ تأثیری نخواهد داشت.
سوء نیت در عنوان مجرمیت “انتقال مال غیر”
انتقال مال غیر یکی از جرائم رایج می باشد که امروزه شاهد اشتغال مراجع قضایی و دادگستری شده است. انتقال مال غیر در حکم قانونی کلاهبرداری بوده و زمانی انجام می شود که فرد مجرم مال و یا منفعت مال یک شخص دیگر را به نفر دیگری واگذار کند. البته ارتکاب به این جرم می تواند عمدی و یا بدون سوء نیت باشد.
سوء نیت در عنوان مجرمیت “تحصیل مال نامشروع”
در صورتی که فردی از راه خلاف شرع و غیر قانونی مال نفر دیگری را سلب کند و به گونه ای باشد که نتوان آن را کلاهبرداری دانست، مشمول تحصیل مال از راه نامشروع بوده و برای آن مجازات حبس در نظر گرفته شده است. (به طور کلی برای اینکه یک جرم کلاهبرداری شناخته شود باید مانور متقلبانه ای به ویژه همراه با استفاده از وسایل آن وجود داشته باشد.)
اثبات جرم تحصیل نامشروع ساده تر و راحت تر از کلاهبرداری بوده و همانطور که اشاره کردیم مجازات کم تری برای آن در نظر گرفته شده است.
به همین دلیل است که در پرونده های رسیده به مراجع قضایی سعی وکیل شاکی در اثبات کلاهبرداری و تلاش وکیل مشتکی عنه در دفاع، متمرکز بر اثبات تحصیل مال از طریق نامشروع است.
سوء نیت در عنوان مجرمانه “سرقت”
سوء نیت و عدم احراز سوء نیت در جرائمی مانند سرقت زیاد مورد بحث نمی باشد.
در قوانین مجازات اسلامی سرقت به عنوان ربودن مال غیر به صورت پنهانی شناخته می شود.
انواع سوء نیت:
سوء نیت عام و خاص
قصد یا سوء‌نیت عام: عبارت است از اراده آگاه عامل در ارتکاب جرم است.
قصد یا سوء‌نیت خاص: عبارت است از اراده آگاه نسبت به مال موضوع جرم یا شخص متضرر از جرم است.
مثلا در ایراد ضرب: عمد در زدن سوء‌نیت خاص است ولی در قتل، قاتل علاوه بر قصد ورود ضرر به مجنی‌علیه باید قصدش سلب حیات از مقتول هم باشد یا در سرقت و کلاهبرداری و غیره جرائم متعدد دیگری که هم سوء‌نیت عام و خاص می‌توان در آنها تصور کرد.
البته ذکر این نکته ضروری است که برخی جرائم نیازی به سوء‌نیت خاص ندارند و سوء‌نیت عام مرتکب برای تحقق جرم مرتکب کافی است. به عنوان مثال ماده ۵۶۱ قانون مجازات اسلامی که به هر نیتی که باشد جرم است. و نکته دیگر اینکه قلمرو انگیزه گسترده‌تر از سوء‌نیت خاص میباشد، گرچه برخی بین این دو خلط کرده‌اند.
سوء نیت جازم
هرگاه احراز شود جرمی که مطلوب عامل بوده بطور یقینی بوده مثل ارتکاب قتل عمد و یا کلاهبرداری.
سوء نیت احتمالی
اگر امکان نتیجه عمل ارتکابی توسط مجرم قابل پیش بینی بوده ولی قصدنتیجه ی فعل ارتکابی را نداشته، مثل ارتکاب قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی.
سوء نیت معین و نامعین
هرگاه ارتکاب جرم نسبت به شخص یا شی معین واقع گردد سوء نیت معین و در غیر اینصورت سوء نیت نامعین است. یعنی اگر جرم نسبت به شخص یا شی دیگری غیر آنچه مطلوب عامل بوده واقع گردد سوء‌نیت نامعین است.
مثال: به موجب بند الف ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی قتل وقتی عمدی است که قاتل قصد کشتن شخص معین یا فرد یا افراد نامعینی از یک جمع معین را داشته باشد، در چنین موردی سوء‌نیت معین است. حال هرگاه کسی مبادرت به بمب‌گذاری در اماکن بکند سوء‌نیت نامعین است.
سوء نیت ساده و مشدد
هرگاه ارتکاب جرم مسبوق به طرح و نقشه و یا فکر قبلی باشد سوء‌نی را مشدده یا باسق تصمیم گویند و در غیر اینصورت سوء نیت ساده است. به عنوان مثال هرگاه سرقت مقرون به آزار و مسلحانه و بطور جمعی واقع شود حاکی از ازسوء‌نیت قبلی و با سبق تصمیم مرتکبان است که در این صورت سوء‌نیت مشدده است. و در مواردی که چنین نباشد سوء‌نیت سارق ساده است مثل سرقت تعریزی موضوع ماده ۶۶۱ قانون مجازات اسلامی